Konflikt o wodę kluczowym problemem bezpieczeństwa energetycznego w Azji Centralnej

Szymon Wiśniewski

Azja Centralna jest regionem o dużym znaczeniu strategicznym. Decyduje o tym zarówno jej korzystne położenie geograficzne, które przez wieki stanowiło ważny element łańcucha transportowego łączącego Chiny z Bliskim Wschodem i Europą, jak również bogactwo zasobów naturalnych, w szczególności zasobów wodnych rzek Amu-darii i Syr-darii, ropy naftowej na terenie Kazachstanu, a także gazu ziemnego w Turkmenistanie. 

Jednakże poza korzyściami wynikającymi z tego faktu, pojawiają się także niebezpieczeństwa i konflikty, jak ten - trwający już blisko trzydzieści lat - o wodę.

Zarys historyczny problemu

Po rozpadzie ZSRR jednym z kluczowych problemów państw Azji Centralnej stał się dostęp do wód. Przede wszystkim dotyczył on dystrybucji zasobów rzek transgranicznych pomiędzy poszczególnymi krajami regionu. Większość wody wykorzystywanej w regionie pochodzi z dwóch rzek, które skupiają 90% zasobów słodkiej wody w regionie, tj. Syr-darii i Amu-darii. Posiadają one swoje źródła w górach Pamir i Tienszan. Pierwsza z nich płynie z Kirgistanu przez Tadżykistan do Uzbekistanu i Kazachstanu. Druga natomiast przepływa przez terytorium Tadżykistanu, Uzbekistanu i Turkmenistanu. Zasoby wodne Syr-darii (średni roczny przepływ jest równy 37 km³), rozkładają się w następujący sposób: 74% znajduje się w posiadaniu Kirgistanu, 14% Uzbekistanu, 9% Kazachstanu i 3% Tadżykistanu. Ponad 80% Amudarii, (średni roczny przepływ wynosi 78 km³), jest ulokowane w Tadżykistanie, 6% w Uzbekistanie, 2,4% w Kirgistanie, 3,5% w Turkmenistanie i 7,9% w Afganistanie.

W czasach, gdy Azja Centralna znajdowała się pod panowaniem ZSRR wymiana surowców odbywała się zasadach barterowych. Państwa wyposażone w surowce energetyczne tj. Kazachstan, Turkmenistan i Uzbekistan w zamian za wodę dostarczały Kirgistanowii Tadżykistanowi ropę naftową i gaz ziemny. Rozpad ZSSR spowodował zniszczenie tego systemu, co z kolei doprowadziło do wzajemnych roszczeń państw. Radziecka organizacja wymiany surowców miała na celu zrównoważony rozwój gospodarczy wszystkich pięciu republik środkowoazjatyckich i osiągnięcie jak największych korzyści.

Nowe warunki polityczne sprawiły, że państwa zostały zmuszone wszelkimi dostępnymi sposobami szukać środków na uzupełnienie państwowych budżetów. Elity polityczne w krajach Azji Centralnej chcąc utrzymać swoją władzę oparły ideologię państwową na etnicznych egoizmach. W związku z tym interesy państw górnego biegu rzek były sprzeczne z interesami państw dolnego, co doprowadziło do antagonizowania stosunków międzypaństwowych w regionie.

Próba regulacji problemu

Po uzyskaniu niepodległości przed państwami Azji Centralnej wyrósł problem regulacji zarządzania zasobami wodnymi rzek transgranicznych. Kraje początkowo starały się wykorzystać doświadczenie zgromadzone w okresie Związku Radzieckiego. Najważniejszym krokiem było przyjęcie Deklaracji Taszkienckiej w październiku 1991 roku, która stała się punktem wyjścia procesu negocjacyjnego między państwami Azji Środkowej w korzystaniu z zasobów wodnych rzek. Dokument mówił o wspólnym korzystaniu na ogólnych zasadach, z uwzględnieniem interesów wszystkich państw.

Kolejne spotkanie państwa odbyły 18 lutego 1992 r. w Ałmatach, gdzie zawarto międzyrządową umowę "O współpracy w zakresie wspólnego zarządzania wykorzystywaniem i ochroną transgranicznych zasobów wodnych", a także porozumienie o utworzeniu Międzypaństwowej Komisji Gospodarki Wodnej Azji Centralnej. Kraje regionu zadeklarowały chęć utrzymania ustalonego w latach 80. XX wieku systemu gospodarki wodnej w dorzeczach Amu-darii Syr-darii oraz przestrzegania ustalonych zasad podziału transgranicznych zasobów wodnych.

Należy zwrócić uwagę, że traktaty i porozumienia zawarte w okresie sowieckim nie odpowiadały interesom krajów górnego biegu rzek. Największy spór między państwami pojawił się w odniesieniu do zużycia wody znajdującej się w zbiornikach retencyjnych na rzece Naryn w Kirgistanie, która w czasach radzieckich umożliwiała nawadnianie terenów Uzbekistanu i Kazachstanu.

Pierwsze symptomy konfliktu pojawiły się w 1993 r., Kiedy Uzbekistan przez długi czas nie dostarczał gazu do Kirgistanu. W odpowiedzi Biszkek dokonał wyładowania zbiornika, w ten sposób zmieniając ustalony harmonogram dostaw. Kirgistan rozpoczął gromadzenie wody

w zbiornikach latem, uwalniając je zimą. Tłumaczył swoje działanie potrzebą produkcji energii elektrycznej w okresie zimowym i jej akumulacji w okresie letnim.

Zmiana polityki Kirgistanu w zakresie gospodarowania zasobami wodnymi została podyktowana m.in. zerwaniem więzi gospodarczych w regionie oraz zwiększeniem cen węglowodorów. W rezultacie Kirgistan, podobnie jak Tadżykistan, stanął w obliczu kryzysu energetycznego, który spowodował jednostronną zmianę sposobu funkcjonowania zbiorników i wykorzystaniem zasobów wodnych wyłącznie we własnym interesie.

Państwa górnego biegu rzek opowiadają się za rozwojem zasobów wodnych, budową hydroelektrowni, widząc w tym możliwość wzmocnienia swojego bezpieczeństwa energetycznego i dodatkowego źródła dochodu. Kraje dolnego biegu latem, czyli w okresie największego zapotrzebowania na wodę, zaczęły odczuwać niedobór, a zimą doświadczały powodzi i zalań urządzeń wodnych.

Państwa Azji Centralnej w kolejnych latach podejmowały próbę uregulowania problemu, zawierając liczne porozumienia, jednakże nie rozwiązały one problemu bezpieczeństwa energetycznego w regionie.

Indywidualne ambicje

Kraje dolnego biegu rzek są zmuszone reagować na politykę swoich sąsiadów. Turkmenistan realizuje projekty mające na celu stworzenie sztucznych zbiorników na pustyni Karakum, które będą połączone z kanałem Amu-daria. Krajowy program "Strategia rozwoju gospodarczego, politycznego i kulturalnego Turkmenistanu na okres do 2020 roku" przewiduje, że łączna przepustowość wszystkich zbiorników wodnych w kraju powinna osiągnąć 11 mld m³ rocznie. Realizacja tak dużego projektu może zaostrzyć problem dostarczania zasobów wodnych sąsiednim państwom Azji Środkowej położonym w dorzeczu rzeki Amu-darii, pogarszając sytuację ekologiczną na obszarach przylegających do Morza Aralskiego.

Uzbekistan zużywa prawie połowę wody potrzebnej w regionie, co jest związane z rozwiniętym sektorem rolnym, w szczególności z uprawą bawełny. W 2008 r. brak zasobów spowodował, że Taszkent podjął decyzję o zmniejszeniu powierzchni pól uprawy bawełny. Uzbekistan ma także problem z degradacją ziem na skutek pogarszającego się stanu sieci

irygacyjnych. W związku z tym wszelkie zmiany w korzystaniu z zasobów wodnych oddziałują na interesy tego państwa.

16 listopada 2018 r. w Tadżykistanie rozpoczęła pracę elektrownia wodna Rogun. EmomaliRachmon, w dniu Prezydenta Tadżykistanu, w uroczystej atmosferze z udziałem dziesiątków tysięcy ludzi oraz w obecności gości z zagranicy, nacisnął symboliczny przycisk, aby uruchomić pierwszy hydrogenerator. Podczas ceremonii prezydent stwierdził: „Ta niezapomniana data zostanie wpisana złotymi literami w najnowszej historii wolnego i niepodległego Tadżykistanu i będzie źródłem dumy dla dzisiejszych i przyszłych pokoleń naszych ludzi”.

To przedsięwzięcie ma niebagatelne znaczenie dla obywateli całego państwa. Mieszkańcy Tadżykistanu od dwóch dziesięcioleci żyją w niedoborze elektryczności. Wiele obszarów życia społecznego, politycznego i ekonomicznego z pewnością ulegnie poprawie - rozwój biznesu, przemysłu, zdolność do tworzenia produkcji, miejsc pracy, a ponadto do eksportu energii elektrycznej za granicę.

Uruchomienie elektrowni w dużej mierze było możliwe dzięki korzystnemu klimatowi politycznemu w regionie.Poprzedni prezydent Uzbekistanu IslomKarimow kategorycznie sprzeciwiał się budowie obiektu, groził nawet wypowiedzeniem wojny. Twierdził on, że w wyniku zbudowania zaporyRogun podaż wody latem, a więc w czasie największego zapotrzebowania, spadnie, zaś zimą zwiększy się, co może powodować powiedzie. Obecny prezydent ShavkatMirziyoyev prezentuje zgoła odmienne podejście do tego problemu - Taszkent jest zainteresowany zwiększeniem dostaw energii elektrycznej z Tadżykistanu.

Przez ponad dwadzieścia lat w krajach dolnego i górnego biegu rzek przechodzą odwrotne procesy. Podczas gdy te pierwsze opracowują programy mające na celu ograniczenie niedoboru zasobów wodnych, to drugie zajmują się planami budowy nowych elektrowni wodnych. Negocjacje polityczne nie przynoszą pozytywnego rezultatu. Tadżykistan i Kirgistan w okresie zimowym zmagają się z permanentnym niedoborem energii elektrycznej, natomiast Kazachstan, Turkmenistan i Uzbekistan cierpią na brak wody, która jest konieczna do zaspokojenia potrzeb rolniczych.

Wnioski i perspektywy

W ciągu dwudziestu siedmiu lat państwa regionu nie były w stanie przezwyciężyć sporów w zakresie wymiany surowców energetycznych, skupiając się wyłącznie na interesach narodowych. W ostatnich latach problemy te narastają. Tadżykistan i Kirgistan nie zwracają uwagi na argumenty pozostałych krajów regionu. Według prognoz, w ciągu 15-20 lat zasoby wodne regionu spadną przynajmniej o jedną trzecią. Zdaniem ONZ do 2040 roku roczny przepływ rzek w Kirgistanie wyniesie 19 km³, podczas gdy w 2006 r. liczba ta wynosiła 55 km³. Ponadto w ciągu najbliższych piętnastu lat zapotrzebowanie na wodę w regionie może zwiększyć się o 40%, co jest związane z dynamicznym wzrostem demograficznym.

Brak wody z pewnością negatywnie wpłynie na rozwój gospodarczy państw Azji Centralnej oraz doprowadzi do pogłębienia pauperyzacji tamtejszych społeczeństw. Jest to niezwykle istotne w związku działającymi w Kotlinie Fergańskiej islamskimi organizacjami terrorystycznymi, zyskującymi na znaczeniu szczególnie w czasach kryzysu gospodarczego.

W celu rozwiązania konfliktu o zasoby wód państwa powinny podjąć decyzję o utworzeniu stałego ponadnarodowego organu, składającego się z przedstawicieli krajów regionu, jak i państw trzecich, zainteresowanych stabilizacją regionu np. Chin oraz Rosji. W ten sposób kraje dążyłyby do opracowania skoordynowanej polityki w zakresie wykorzystania potencjału wodnego i energetycznego, mając na względzie rozwój wszystkich państw. Jednakże będzie to niemożliwe bez przezwyciężenia egoizmów państw i wypracowania kompromisu.

Szymon Wiśniewski

Artykuł nie został jeszcze oceniony.

Oceń artykuł: