Perspektywy wzmocnienia bezpieczeństwa energetycznego Ukrainy

W. A. Fedorowa

Z uwagi na wysoką energochłonność ukraińskiej gospodarki, znaczną zależność od importu nośników energii oraz brak alternatywy wydobywania w kraju surowców paliwowo-energetycznych, kwestia energetyczna coraz częściej nabiera politycznego kontekstu i stanowi instrument nacisku ze strony strategicznych partnerów Ukrainy.  

Biorąc pod uwagę wyżej przedstawione argumenty można stwierdzić, że zwiększenie krajowego bezpieczeństwa energetycznego jest palącym problemem. Określenie kierunków i środków wzmocnienia bezpieczeństwa energetycznego Ukrainy oraz ich realizacja należy do zadań ukraińskiego rządu o priorytetowym znaczeniu. Surowce paliwowo-energetyczne są dla Ukrainy bardzo kosztowne i właśnie to wpływa na zmniejszenie bezpieczeństwa gospodarczego kraju jako całości. Z tego powodu dla Ukrainy kwestia bezpieczeństwa energetycznego jest jednym z głównych warunków jej istnienia jako niezależnego państwa.

Pod bezpieczeństwem energetycznym należy rozumieć zdolność państwa do zapewnienia efektywnego wykorzystania własnej bazy paliwowo-energetycznej, prowadzenia optymalnej dywersyfikacji źródeł i dróg dostarczania na Ukrainę nośników energii w celu zapewnienia życia ludności i funkcjonowania gospodarki w warunkach normalnych oraz stanu nadzwyczajnego czy wojennego, unikania wahań cen surowców oraz tworzenia warunków dla adaptacji krajowej gospodarki do nowych cen surowców. Mimo że na terytorium Ukrainy istnieją pokłady ropy naftowej, gazu, węgla oraz gazu łupkowego, kraj notuje deficyt surowców energetycznych, gdyż zaspokaja swoje potrzeby w tym względzie tylko w połowie:

• ropa naftowa – 10-12 proc. całkowitego zużycia,
• gaz ziemny – 20-25 proc. całkowitego zużycia,
• węgiel – 90-92 proc. całkowitego zużycia.

Obecny stan kompleksu paliwowo-energetycznego Ukrainy przedstawia poniższa tabela.

Podstawowe wskaźniki działalności kompleksu paliwowo-energetycznego

Dane tablicy świadczą o tym, że wydobycie gazu ziemnego wzrosło nieznacznie i to przede wszystkim w związku z działalnością przedsiębiorstw prywatnych. W związku z całkowitym wyczerpaniem zapasów zakończono eksploatację ośmiu złóż gazu, w jakich powstały podziemne zbiorniki i dlatego poziom wydobycia będzie spadał, koszt wydobycia zaś wzrastał. Mimo istnienia na terytorium Ukrainy pokładów gazu wystarczających do zaspokojenia zapotrzebowania, z powodu braku finansowania prac geologicznych zmniejsza się poziom jego wydobycia. Możliwości i surowce szelfu Morza Czarnego nie są jak dotąd wykorzystywane. Prace nad eksploatacją złóż gazu łupkowego, które powinny zdaniem ekspertów zaspokoić potrzeby kraju na 30 lat nie zostały rozpoczęte – aby wydobycie się opłaciło, musi minąć 15-20 lat.

Zależność Ukrainy od surowców rosyjskich jest znaczna, w szczególności z Rosji pochodzi 75-80 proc. importowanego gazu i 85-90 proc. importowanej przez Ukrainę ropy naftowej. Zgodnie z standardami bezpieczeństwa energetycznego import surowców energetycznych z jednego źródła nie powinien przekraczać 25-30 proc. jego całkowitej wielkości, co oznacza, że kraj powinien posiadać 3-4 różnych zagranicznych dostawców surowców.

Brak transparentności i przewidywalności decyzji politycznych prowadzi do tego, że krajowa gospodarka znajduje się w krytycznym położeniu, zaś temat dostaw gazu pozostaje nieprzyjemnym dla ukraińskich polityków. Sytuacja jest utrudniona poprzez aktywizację wykorzystania pozycji monopolistycznej przez rosyjski Gazprom. Według danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego, średnia cena rosyjskiego gazu w lipcu 2010 roku w porównaniu z analogicznym okresem poprzedniego roku była wyższa o 24,9 proc. i wynosiła 305,3 dolara z tysiąc m sześć. Jednocześnie niestabilność międzynarodowych przepływów gazu powoduje niestabilność sektora gazowego w kraju. Wiadomo, że gaz wydobywany na Ukrainie jest transportowany razem z gazem importowanym oraz gazem przesyłanym tranzytem. Spadek wielkości tranzytu gazu prowadzi automatycznie do problemów z przesyłem krajowego gazu.

Zmniejszenie całkowitej konsumpcji gazu nie jest powiązane z wprowadzeniem technologii energooszczędnych, a jest raczej rezultatem masowej likwidacji przedsiębiorstw.

Struktura zużycia zasobów energetycznych na Ukrainie i w Europie

Jak wynika z tablicy 2., pod względem zużycia pierwotnych źródeł energii gaz ziemny zajmuje pierwsze miejsce w bilansie energetycznym Ukrainy i jego udział stanowi 43 proc., podczas gdy w całkowitym zużyciu surowców energetycznych w Europie i na świecie pierwsze miejsce zachowuje ropa naftowa.

Mimo, że Ukraina posiada znaczny potencjał rozwoju nietradycyjnych odnawialnych źródeł energii (technicznie osiągalny poziom w przeliczeniu na paliwo umowne wynosi 63 miliony ton), to udział energii uzyskanej z tego źródła wynosi zaledwie 3 proc., z czego 2,4 proc. przypada energetyce wodnej. Dla porównania udział energii odnawialnej przekracza 6 proc. całkowitej energii uzyskanej ze źródeł pierwotnych w krajach OECD i 13,5 proc. w świecie.

W 2001 roku finansowanie ze środków budżetowych projektów energooszczędnych wyniosło 7 milionów hrywien zamiast zaplanowanych 25 milionów, zaś w 2010 roku blisko 100 milionów hrywien zamiast zaplanowanych 4 miliardów (potem zmniejszono tę kwotę do 600 milionów hrywien). Prywatyzacja zakładów przetwórstwa ropy naftowej nie sprzyjały polepszeniu działalności branży, o czym świadczy spadek wielkości przerobu nafty oraz wielkości produkcji podstawowych produktów naftowych. Nieznaczny wzrost wydobycia ropy naftowej nastąpił dzięki przedsiębiorstwom prywatnym i kooperacyjnym.

Wskaźniki produkcji energii elektrycznej w latach 2001-2010 nie pozwalają na określenie stałej tendencji w branży. Na uwagę zasługuje fakt, że w budżecie na 2011 rok finansowanie rozwoju branży energetycznej zmniejszono pięciokrotnie w stosunku do 2010 roku – z 5 miliardów hrywien do jednego miliarda. Przy tym finansowanie branży węglowej zwiększono w tym okresie sześciokrotnie, mimo że krajowa energetyka cieplna jest nierentowna.

Efektywność wykorzystania paliwa jest praktycznie we wszystkich elektrowniach cieplnych znacząco niższa niż na Zachodzie. Sprawność bloków energetycznych jest o 7-10 proc. niższa niż w USA czy Niemczech. Straty energii w turbinach gazowych i silnikach spalania wewnętrznego są o 5-13 proc. wyższe niż w zagranicznych. Straty cieplne w kotłach przemysłowych są natomiast 1,5-2 razy wyższe niż w zachodnich.

Z powodu położenia geograficznego i specyfiki historycznej Ukraina ma szanse odegrać ważną rolę na europejskim i światowym rynku energetycznym. Z punktu widzenia bezpieczeństwa energetycznego moce przesyłowe są szczególnie ważne dla Ukrainy, gdyż dzięki nim kraj nie tylko może otrzymywać znaczne wpływy do budżetu w walutach obcych, ale także może odgrywać zauważalną rolę na międzynarodowym rynku energetycznym. Wskaźniki tranzytu ropy naftowej i gazu ziemnego muszą być brane pod uwagę przy analizowaniu stopnia bezpieczeństwa energetycznego. Tranzyt przez Ukrainę jest również integralną częścią bezpieczeństwa energetycznego Europy. Zgodnie z wnioskami Międzynarodowej Agencji Energetyki przez terytorium Ukrainy odbywa się tranzyt największych na świecie strumieni gazu ziemnego i przechodzą przez nie główne szlaki transportu ropy naftowej, poprzez ukraiński system przesyłowy Europa otrzymuje blisko 80 proc. gazu ziemnego i 17 proc. ropy naftowej. Czyni to z Ukrainy najważniejszy kraj tranzytowy dla węglowodorów.

Rozmiar tranzytu gazu ziemnego przez Ukrainę stopniowo zmniejszał się w ciągu ostatnich 20 lat – z 140 miliardów m sześć. w połowie lat 90. do mniej niż 100 miliardów w latach 2009-2010. W ciągu tego okresu miały miejsce pewne zmiany dotyczące struktury tranzytu – w połowie lat 90. udział państw UE nie przekraczał 80 proc., zaś w latach 2009-2010 osiągnął poziom 97 proc.

Warto zaznaczyć, że obecnie Ukraina pozostaje kluczowym krajem tranzytowym dla rosyjskiego gazu do krajów UE, jednak istnieje realne ryzyko utraty przez nią tej pozycji. Z jednej strony wpływają na to działania Unii skierowane na zmniejszenie zależności od rosyjskiego gazu, wśród których można wyróżnić: dywersyfikację źródeł energii i szlaków dostarczania gazu, podwyższenie poziomu efektywności energetycznej w ramach Planu 20-20-20 oraz zwiększenie powierzchni podziemnych zbiorników gazu.

Z drugiej strony realizacja rosyjskich projektów Nord Stream i South Stream może potencjalnie odciągnąć z ukraińskiej sieci przesyłowej do 118 miliardów m sześć. gazu rocznie, co o ok. 5-10 miliardów m sześć. przewyższa roczną wielkość przesyłu gazu do Europy. Warto jednak zaznaczyć, że każdy z tych projektów niesie dla Ukrainy różnej natury niebezpieczeństwo – po rozpoczęciu eksploatacji gazociągu Nord Stream tranzyt rosyjskiego gazu przez Ukrainę zmniejszy się w latach 2013-2020 o 30-40 proc. w porównaniu z 2008 rokiem; w razie realizacji projektu South Stream ukraińska sieć do przesyłu gazu straci znaczenie ogólnoeuropejskie, ponieważ wielkość tranzytu spadnie aż sześciokrotnie w porównaniu z 2008 rokiem.

Na chwilę obecną bezpieczeństwo energetyczne Ukrainy, które jest jednym z kluczowych składników bezpieczeństwa ekonomicznego kraju, utrzymuje się na niewielkim poziomie i wynosi 70 proc. Do podstawowych czynników, które hamują zwiększenie wskaźnika bezpieczeństwa energetycznego należą: niewysoki poziom zaspokojenia potrzeb energetycznych krajowymi surowcami, znaczna zależność od importu nośników energii z jednego kraju (Rosji) oraz stopniowe zmniejszanie się wielkości tranzytu ropy i gazu przez ukraińską sieć przesyłową.

Wychodząc z rezultatów przeprowadzonej analizy poziomu bezpieczeństwa energetycznego Ukrainy, należy zaproponować następujące kierunki wzmocnienia bezpieczeństwa energetycznego kraju:

• podwyższenie efektywności wydobycia i zużycia energii (prowadzenie robót geologicznych, modernizacja aktywów trwałych przedsiębiorstw kompleksu paliwowo-energetycznego oraz wprowadzenie technologii energooszczędnych),
• optymalizacja struktury bilansu energetycznego kraju ( zwiększenie udziału własnych surowców w strukturze zużycia energii, wydobywanie surowców energetycznych poza granicami kraju, aktywny rozwój energetyki odnawialnej),
• dywersyfikacja zewnętrznych źródeł dostaw surowców energetycznych (rozszerzenie kręgu dostawców poprzez współpracę z takimi krajami jak Azerbejdżan, Kazachstan, Turkmenistan, Uzbekistan, Iran, Algieria, Egipt i kraje Zatoki Perskiej),
• umocnienie pozycji Ukrainy w międzynarodowym systemie transportu nośników energii (włączenie Ukrainy do projektów budowy nowych sieci przesyłowych, zwiększenie fizycznej wytrzymałości ukraińskich sieci przesyłowych, udoskonalenie mechanizmu współpracy energetycznej między Ukrainą, Rosją i Unią Europejską).

Wnioski   

W efekcie przeprowadzonego badania można uznać, że poziom krajowego bezpieczeństwa energetycznego wynosi tylko 70 proc. optymalnego poziomu. Ukraina ma niedoskonałą strukturę bilansu energetycznego i zużycia energii, najgorsze wskaźniki efektywności energetycznej, a oprócz tego istotnie zależy od dostaw gazu ziemnego (w 70 proc.) i paliwa jądrowego (w 100 proc.) dokonywanych przez monopolistę.

Najbardziej obiecujące perspektywy wzmocnienia krajowego bezpieczeństwa energetycznego są następujące:

1)      dywersyfikacja pierwotnych źródeł energii przeznaczonych dla krajowych producentów i stworzenie do tego celu 3-4 niezależnych źródeł dostaw,

2)      modernizacja wyposażenia gałęzi wydobywających surowce energetyczne oraz wykorzystanie w działalności gospodarczej współczesnych technologii efektywnych energetycznie,

3)      walka z szarą strefą,

4)      udoskonalenie mechanizmu współpracy energetycznej między Ukrainą, Rosją i
Unią Europejską,

5)      zmniejszenie udziału tradycyjnych źródeł energii w zużyciu energii dzięki wprowadzeniu i rozwojowi odnawialnych źródeł energii,

6)      przejście do opartego na innowacji rozwoju krajowej energetyki,

7)      udzielenie przez państwo gwarancji w celu realizacji strategii rozwoju rynków energii, kompensacja strat uczestników rynku w przypadku naruszenia zasad funkcjonowania rynków,

8)      stworzenie państwowego pozabudżetowego funduszu oszczędzania energii,

9)      ewidencja i kontrola zużycia energii we wszystkich gałęziach produkcji.

Szczególnie ważne znaczenie z punktu widzenia zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego ma stworzenie na Ukrainie pełnego cyklu produkcji paliwa jądrowego. Zagwarantuje to elektrowniom atomowym niezależność od zewnętrznych dostaw paliwa i pozwoli zaoszczędzić dewizy.

Bez zmiany struktury krajowej produkcji, bez wprowadzenia technologii energooszczędnych Ukraina nadal będzie zdana na import ropy naftowej i gazu ziemnego, co wiąże się ze znacznymi wydatkami.

Artykuł autorstwa W. A. Fedorowej ukazał się pod oryginalnym tytułem „Перспективи зміцнення енергетичної безпеки України” w czasopiśmie „Вісник Дніпропетровського Університету”. Publikacja artykułu była możliwa dzięki uprzejmości Narodowego Uniwersytetu im. Ołesia Honczara w Dniepropietrowsku (Ukraina). Z języka ukraińskiego przetłumaczył Tomasz M. Kawka. 

Aktualna ocena artykułu: 5

Oceń artykuł: